संस्कृत-पाठशाला
व्याकरणम्-
१. सन्धिः
अ) व्यञ्जन सन्धिः
i) वर्गीय प्रथम अक्षराणां तृतीय अक्षरे परिवर्तनम्-
नियमः -
पूर्वपदम् + उत्तरपदम् = परिवर्तनम्
क् वर्गीय 2,3,4 क् स्थाने ग्
च् वर्णाः / श् ,ष्, स, ह् च् स्थाने ज्
ट् ट् स्थाने ड्
त् त् स्थाने द्
प् प् स्थाने ब्
उदाहरणाणि ==>
१. दिक् + अम्बरः = दिगम्बरः
२. अच् + अन्तः = अजन्तः
३. षट् + आननः = षडाननः
४. चित् + आनन्दः = चिदानन्दः
५. सुप् + अन्तः = सुबन्तः
ii) वर्गीय प्रथम अक्षराणां पञ्चम् अक्षरे परिवर्तनम्-
नियमः -
पूर्वपदम् + उत्तरपदम् = परिवर्तनम्
क् (ङ् , ञ् , क् स्थाने ङ्
च् ण् न् म् ) च् स्थाने ञ्
ट् ट् स्थाने ण्
त् त् स्थाने न्
प् प् स्थाने म्
उदाहरणाणि ==>
१. वाक् + मयम् = वाङ्मयम्
२. जगत् + नाथः = जगन्नाथः
३. षट् + नवति = षण्णवति
४. तत् + मयः = तन्मयः
५. अप् + मयम् = अम्मयम्
आ) विसर्ग सन्धिः
१. विसर्गस्य लोपः -
पूर्वपदम् + उत्तरपदम् = परिवर्तनम्
(अ / आ + ः) + (अ भिन्न स्वरः व्यञ्जनम्) = विसर्गस्य लोपः
उदाहरणाणि =>
१. रामः + आगच्छति = राम आगच्छति
२. गजः + उपविशति = गज उपविशति
३. बालाः + आगच्छन्ति = बाला आगच्छन्ति
४. जनाः + इच्छन्ति = जना इच्छन्ति
५. बालिकाः + लिखन्ति = बालिका लिखन्ति
२. विसर्गस्य स् / श् / ष् -
नियमः - पूर्वपदम् + उत्तरपदम् = परिवर्तनम्
1) : (विसर्गः) + स् / त् / थ् = स्स् / स्त् / स्थ्
2) : (विसर्गः) + श् / च् / छ् = श्श् / श्च् / श्छ्
3) : (विसर्गः) + ष् / ट् / ठ् = ष्ष् / ष्ट् / ष्ठ्
उदाहरणाणि =>
१. इतः + ततः = इतस्ततः
२. भक्तः + सेवते = भक्तस्सेवते
३. चन्द्रः + शोभते = चन्द्रश्शोभते
४. हरिः + चलति = हरिश्चलति
५. धनुः + टङ्कारः = धनुष्टङ्कारः
***********************
